Asko berba egin izan da balizko euskal matriarkatuaz, existitu den edo ez esateko dauden zantzuez, baina matriarkatua hitzak berak ere sortu du eztabaida bazterretan. Hasi gaitezen, beraz, kontzeptua azaltzetik. Zer da, eta noizkoa da aipamen zaharrena?
Bai, hemengo historiografiak planteatzen dituen galderetan klasiko bat da Euskal Herrian matriarkatua existitu ote zen. Matriarkatua hitza latinetik dator, eta horrek berak eman diezaguke argi pixkat, baina greziarrek ere bazuten hitz bat gauza bera adierazteko: ginekokrazia. Antzinaroan hasi ziren terminoa erabiltzen eta iruditzen zait ez dela kasualitatea greziar edo erromatar zibilizazioetan erabiltzen hasi izana. Oso kultura patriarkalak ziren eta beren eskemetan kabitzen ez ziren kulturak izendatzeko erabili zituzten kontzeptu horiek. Ez zuten irudimen handirik; pentsamendu dikotomikoa zuten: beren eskemakoa ez zen kultura bat topatzen zutenean, ondorioa beti bat zen: gizonek agintzen ez badute, emakumeek agintzen dute. Tacito politikari eta historialari erromatarrak, adibidez, germaniarrei buruz hitz egiteko erabili zuen, eta Estrabon greziar historialari eta geografoak, berriz, gure penintsula iparraldeko kultura deskribatzeko. Zibilizazio gabeziarekin lotu zuen ginekokrazia Estrabonek, eta esan zuen kantabriarren artean bazirela haien zibilizazio gabezia erakusten zuten zenbait ohitura: adibidez, ezkonsaria gizonek ematea emakumeei eta alabek jasotzea oinordetzan aiten ondasunak. Aristoteles greziar pentsalariak, zeina oso misoginotzat hartua izan den beti, zibilizazio ezarekin lotzen zuen emakumeek boterea izatea. Tiraniari buruzko testu batean dio demokrazia gainbehera hasten denean hartzen duen azken itxurak tiraniaren antz handia duela eta bi seinale ematen ditu gainbehera horren frogatzat: emakumeen nagusitasuna etxeetan eta esklabuen artean disziplinarik eza.
Amazonen mitoa ere bazuten greziarrek. Amazonak emakume gerlariak ziren, oso gerlari onak, eta haiek bizi ziren lurraldean gizonek ez zuten bizitzeko eskubiderik. Mito hori benetako amesgaizto bihurtu zen garaiko gizonentzat. Beraz, patriarkatuaren beste aldean amesgaizto bat ikusten zuten greziarrek, emakumeen gobernua, matriarkatuaren mitologiaren hazia izan zena.
Garatu zuten ideia hartan bazegoen egiarik ala fantasia hutsa zen?
Egon zitekeen. Nabarmena da mitoaren indarra, baina Amazonen mitoak berak ere izan dezake agian egiatik zerbait, aurkitu izan dituztelako Turkian-eta emakume gerlarien hilobiak. Pentsalari europarrak saiatu ziren galdera horri erantzuten. Johann Jakob Bachofen izan zen bere buruari galdera hori egin zionetako bat eta proposatu zuen teoria bat zeinak esaten zuen patriarkatua ezarri baino lehen matriarkatua existitu zela. Kritika asko jaso zituen gero, baina Europako pentsamenduan sarri aipatu da bere teoria, bai matriarkatua existitu zela esateko, eta baita kontrakoa esateko ere. Marija Ginbutas arkeologoak ere ikertu zuen gaia eta zioen patriarkatua ezarri zuen kultura indoeuroparra iritsi aurretik matriarkatua existitu izan zela Europan eta bazela emakume jainko bat, zeinaren inguruan erlijio oso bat sortu zuten. Intelektual handiek pentsatu eta eztabaidatu izan dute matriarkatuaren inguruan.
Euskal pentsalarien artean zer korronte nagusitu izan dira?
Hemen mitologiatik eta antropologiatik erantzun izan zaio bereziki matriarkatuaren auziari. Mitologia aztertu dutenen artean Jose Migel Barandiaran aipatu beharko genuke lehenengo. Gure unibertso mitologikoa ikertu zuen Barandiaranek eta Europako pentsalarien teoriekin erkatuta ondorioztatu zuen beharbada bazegoela Euskal Herrian ere aukerarik matriarkatua existitu izan zela interpretatzeko. Barandiaranek emakume indartsu bat kokatu zuen gure mitologiaren erdigunean, Mari, Europako beste pentsalari batzuek aipatzen zuten emakume jainkoaren parekoa izan zitekeena.
Antropologiatik badira teoria hori gogor kritikatu izan dutenak. Euskal Herriko korronte feministatik ere hala egin izan dute, eta ordena sozial matriarkal baten existentzia auzitan jarri dutenetako bat izan da Teresa del Valle antropologoa, emakumearen eta generoaren inguruan ekarpen garrantzitsuak egin zituena [Mujer vasca. Imagen y realidad liburua idatzi zuen besteak beste].
Esana duzu matriarkatuaren auzia ez dela ikuspegi historikotik aztertua izan. Argituko zeniguke hori eta zeintzuk izan diren horren ondorioak?
Esan nahi dudana da mitologiatik eta antropologiatik aztertu dela bereziki matriarkatuaren gaia eta erantzunak etorri direla bi plano ezberdinetan. Batzuek, mundu sinbolikoa aztertuta, esaten dute Euskal Herrian, antzinako garai batean, ez dakigu noiz, mundu sinbologiko eta mitologiko matriarkala egon zela, eta besteek, mundu garaikidearen analisia eginda, erantzuten diete gaur egun euskal emakumeak ez direla sistema matriarkatu batean bizi. Elkarrizketa horrek ez dauka zentzurik, bi plano ezberdinetan ari direlako hizketan. Disziplina ezberdinak dira mitologia eta antropologia. Horregatik esaten dut historia egin behar dugula.
Mitologiak balio du jakiteko zer pentsatzen zuen garaiko jendeak, jakiteko zein zen beren mundu magikoa, baina hori dena oso zaila da historikoki interpretatzea. Beren pentsakerek eguneroko bizitzan zer eragin zuten jakitea zaila da, eta horregatik zalantzan jartzen dut mitologiak balio ote duen historiari buruz hitz egiteko. Bestetik, antropologiaren ikuspuntutik arrazoi asko eman dituzte teoria horien kontra egiteko, baina nire ustez bada arrazoi nagusi bat: Euskal Herriko gizarte garaikidea idealizatzeko arriskua ikusten dela. Euskal matriarkatua existitu dela pentsatzeak bidea eman dezake pentsatzeko emakumeak agintzen duela gaur, eta hori denok dakigu ez dela egia. Niri iruditzen zait klasikoa egin den galdera gaizki planteatuta dagoela.
Zergatik?
Ikuspegi patriarkal batetik sortua delako, eta gauzak ez direlako beltzak edo zuriak. Galdera modu horretan planteatzeak errealitate konplexuagoak ulertzea eragozten digu. Matriarkatua egon ez dela pentsatzea, nire ustez, oker handia da, badaudelako gauza kurioso asko merezi dutenak aztertzea, eta hala pentsatuz gero, ikertu gabe gelditzen direlako. Estrabonek k.a. lehenengo mendeko bere testuan aipatzen duen hori, esaterako: ezkonsariaren eta herentziaren kontu hori. Gizarte patriarkatuetan emakumeek ematen dute ezkonsaria, baina Estrabonek zioen hemen gizonek ere ematen zutela eta XVII. mendeko Lapurdiri buruzko ikerketa batean gauza bera ondorioztatzen dute. Familiaren antolamenduaren inguruan, beraz, badaude ikertzea merezi duten gauza interesgarriak.
Esana duzu matriarkatua hitza bera dela desegokia. Zergatik baztertu beharko genuke?
Mundua interpretatzeko modu dikotomikoa planteatzen duelako. Greziarrek matriarkatua erabili zuten patriarkatuaren kontrako gisa, ez zirelako gai mundu konplexuago bat ulertzeko. Matriarkatu hitzak galdera itxia bihurtzen du. Galdera beste modu batean egitea proposatzen dut nik. Adibidez, ia Euskal Herrian genero rolen banaketa bestelakoa izan ote den noizbait. Izan ere, matriarkatua hitza desegokia izateak ez du esan nahi halabeharrez auzia bera faltsua denik. Beraz, nire ustez arbuiatu egin behar dugu matriarkatu hitza, bestela ez diogulako sekula gaiari ikuspegi historikotik helduko.
Hortaz badaude zantzuak pentsatzeko sistema patriarkal honen aurretik Euskal Herrian ezberdin jokatu izan zela genero rol kontuetan. Adibidez?
Bai, badaude oso datu bitxiak iradokitzen dutenak hemen garai batean genero rolen banaketan ezberdintasunak egon zirela Europako gainerako lekuekin alderatuta. Prostitucion y control social en el País Vasco XIII-XVII artikuluan aipatzen dituzte batzuk. Prostituzioa erregulatzen ari ziren garaiaren inguruko ikerketa da, Europa osoan prostituzio etxe publikoak irekitzen hasi ziren garaikoa eta esaten da hemen, EAEn eta Nafarroa iparraldean, ez zela udal agintariek zabaldutako prostituzio etxerik dokumentatu, Ez Behe Erdi Aroan eta ezta Aro Modernoan ere. Gauza anekdotikoa izan daiteke, baina artikuluan aipatzen diren arrazoiak badira aintzat hartzekoak, esaten baita hemengo gizarte antolamendua ezberdina zela. Ezkondu gabe gelditzen ziren gizon guztiak kontrolatzeko neurri bat izan zen prostituzioa arautzea, baina hemen, Euskal Herrian, harremanak askeagoak ziren eta Eliza bidez ezkontzeak berak ere ez zeukan horrenbesteko indarrik. Artikuluan diote aztertutako notario-aktek erakusten dutela oinordetza antolatzen zen ezkontza kontratu guztietatik %31 gizonezkoei zegozkiela eta %49 emakumezkoei. Hau da, herentziari dagokionez, garai hartako Lapurdin, ia-ia ez zegoela ezberdintasunik. Juridikoki, beraz, gizonak eta emakumeak berdinak ziren.
Ezkontzari buruz bada beste aipamenik ere. Esaten dute euskal gazteek Trentoko kontzilioaren dekretuei eta errege ordenantzei jaramonik egin gabe trukatzen zituztela ezkontza-promesak eta formaltasun gehiagorik gabe Jainkoaren aurrean elkartutzat hartzen zituztela beren buruak. Geroago, gurasoen baimenarekin solemnizatzen zuten ezkontza. Beraz, gauza batzuk badira historikoki aztertzea merezi dutenak.
Hitzaldia, bideoan: