Etxearen gaiarekin amaitzeko, bizpahiru ideia nabarmendu zizkigun Xamarrek. Lehen ideia euskal abizenen gainean bota zigun. Izan ere, askok pentsatu izan dugunaren kontra, Lopez edo Perez abizenak, Etxeberria edo Urrutikoetxea bezain euskaldunak dira. Bai, Lopez abizenaren atzean “Loperen semea” dago; Perezen atzean Pere edo Peruren semea dagoen bezala. Izan ere, X-XI. mendetik aurrera euskal abizenek bi osagai izateko joera nagusitu zen: lehena, aitaren erreferentzia zen – patronimikoa- (amarena ere bai, baina gutxiago), eta, bigarrena, etxearen edo herriaren izena. Martin Iñiguez de Karkizano (edo Martin Iñiguez Karkizanokoa) itsasgizon elgoibartarraren izen-abizenak ditugu honen adibide. Martin da bere izena; Iñigoren semea dela erakusten digu Iñiguez abizenak; eta, azkenik, zein etxetakoa den azaltzen du bigarren abizenak (Elgoibarko Karkizano baserrikoa). Izen-abizenen egitura hau Euskal Herri osoan egon zen zabalduta XVI. mendera arte; gerora, Araban eta Lizarra aldean mantendu bada ere, gainontzeko tokietan desagertzen joan zen.
Bigarren ideia moduan, etxe baten jabetza erabakitzerakoan, etxekoek lehentasuna zutela azpimarratu zigun. Maiorazkoek familiaren etxea kanpoko bati saldu arren, hau berreskuratzeko aukera izaten zuten etxekoek. Besteak beste, horregatik ikusten dugu etxe batean abizen bera 600-700 urte pasa ondoren.
Hirugarrenik, etxe-jabea izatea oso garrantzitsua zela aitatu zigun Xamarrek. Izan ere, honek, besteak beste, herriko batzarretan parte hartzeko edo botoa emateko aukera ematen zuen.
Amaitzeko, etxea ez ezik, herrietako lurrak ere (herlurrak) zentzu kolektiboa zutela ikusi genuen; propietate pribatua kontu berria dela. Kooperatibak Euskal Herrian sortzea, behar bada, ez da kasualitatea izan.
Eta euskal etxearen ateak itxi ondoren, euskal errituak aztertzen hasi zen Xamar. Zoritxarrez, papera baino ez zion kendu errituen gaiari, baina hurrengo bi saioetan errituen kaxan gordeta dagoena atera eta erakutsiko digula agindu zigun. Hasteko, bizitzako pasarteak kultura guztietan ospatzen direla azpimarratu zuen. Eta gurean ere erritu batzuk aurki ditzakegu, besteak beste, jaiotzaren, heriotzaren edo ezkontzaren inguruan. Goazen batzuk ikustera:
Jaiotzaren inguruko errituak:
Garai batean, amatasuna edo emetasuna emakumeek bakarrik ospatzen zuten. Ume bat jaiotzen zenean, emakume festa izaten zen (atso-besta). Umearen ama eta bere inguruko emakumeak elkartu eta jaia antolatzen zuten. Eta ez zen nolanahiko jaia izango, gainera. Bilbo aldean, adibidez, beldurtu ere egin ziren bertako agintariak! Izan ere, Bizkaiko hiriburuko ordenantza batean azaltzen zenez, Udalak debekatu egin zuen jai hauetan 7 emakume baino gehiago elkartzea. Xamarrek esan zigunez, oraindik ere egiten da jai hau herri batzuetan (Ibarran, adibidez).
Bestalde, erditu ondoren emakumeek debekatuta zuten etxetik irtetea. Debeku hau ama babesteko modu bat izango zela pentsatzen da. Baina, emakumeak debekatuta bazuen etxetik irtetea, zeinek egiten zituen etxaldeko lanak? Zelan moldatzen ziren orduko emakumeak, debekua hautsi gabe, etxetik kanpoko lanak egin ahal izateko? Teila bat buruan zutela irteten ziren etxetik lanak egitera. Esku batekin teilari eusten zioten bitartean, bestearekin jarduten zuten lanean. Sinistea ere kosta egiten da, ezta?
Gero, bideo bat ipini zigun Xamarrek, eta, bertan, bataiatu aurretik hiltzen ziren umeak zelan lurperatzen zituzten ikusi genuen. Umea bi teila artean hartu, eta etxeko teilapean (etxearen kanpo aldean) ematen zioten lurra. Bestalde, kanpotik ekarritako txakur bat zelan etxekotzen zuten ere ikusi genuen. Txakurra hartu eta beheko suaren gainean hiru buelta ematen zizkioten txakurra bertakotzeko. Hori eginez gero, txakur horrek ez omen zuen etxe horretatik alde egingo.
Haurra izatetik gazte izatera:
Ikusten duzuen moduan, euskal errituen kaxatik sorpresa eta bitxikeria bat baino gehiago aterako digu Xamarrek. Datorren astean kontatuko dizkizuegu gehiago.
Hirugarrenik, etxe-jabea izatea oso garrantzitsua zela aitatu zigun Xamarrek. Izan ere, honek, besteak beste, herriko batzarretan parte hartzeko edo botoa emateko aukera ematen zuen.
Amaitzeko, etxea ez ezik, herrietako lurrak ere (herlurrak) zentzu kolektiboa zutela ikusi genuen; propietate pribatua kontu berria dela. Kooperatibak Euskal Herrian sortzea, behar bada, ez da kasualitatea izan.
Eta euskal etxearen ateak itxi ondoren, euskal errituak aztertzen hasi zen Xamar. Zoritxarrez, papera baino ez zion kendu errituen gaiari, baina hurrengo bi saioetan errituen kaxan gordeta dagoena atera eta erakutsiko digula agindu zigun. Hasteko, bizitzako pasarteak kultura guztietan ospatzen direla azpimarratu zuen. Eta gurean ere erritu batzuk aurki ditzakegu, besteak beste, jaiotzaren, heriotzaren edo ezkontzaren inguruan. Goazen batzuk ikustera:
Jaiotzaren inguruko errituak:
Garai batean, amatasuna edo emetasuna emakumeek bakarrik ospatzen zuten. Ume bat jaiotzen zenean, emakume festa izaten zen (atso-besta). Umearen ama eta bere inguruko emakumeak elkartu eta jaia antolatzen zuten. Eta ez zen nolanahiko jaia izango, gainera. Bilbo aldean, adibidez, beldurtu ere egin ziren bertako agintariak! Izan ere, Bizkaiko hiriburuko ordenantza batean azaltzen zenez, Udalak debekatu egin zuen jai hauetan 7 emakume baino gehiago elkartzea. Xamarrek esan zigunez, oraindik ere egiten da jai hau herri batzuetan (Ibarran, adibidez).
Bestalde, erditu ondoren emakumeek debekatuta zuten etxetik irtetea. Debeku hau ama babesteko modu bat izango zela pentsatzen da. Baina, emakumeak debekatuta bazuen etxetik irtetea, zeinek egiten zituen etxaldeko lanak? Zelan moldatzen ziren orduko emakumeak, debekua hautsi gabe, etxetik kanpoko lanak egin ahal izateko? Teila bat buruan zutela irteten ziren etxetik lanak egitera. Esku batekin teilari eusten zioten bitartean, bestearekin jarduten zuten lanean. Sinistea ere kosta egiten da, ezta?
Gero, bideo bat ipini zigun Xamarrek, eta, bertan, bataiatu aurretik hiltzen ziren umeak zelan lurperatzen zituzten ikusi genuen. Umea bi teila artean hartu, eta etxeko teilapean (etxearen kanpo aldean) ematen zioten lurra. Bestalde, kanpotik ekarritako txakur bat zelan etxekotzen zuten ere ikusi genuen. Txakurra hartu eta beheko suaren gainean hiru buelta ematen zizkioten txakurra bertakotzeko. Hori eginez gero, txakur horrek ez omen zuen etxe horretatik alde egingo.
Haurra izatetik gazte izatera:
Ikusten duzuen moduan, euskal errituen kaxatik sorpresa eta bitxikeria bat baino gehiago aterako digu Xamarrek. Datorren astean kontatuko dizkizuegu gehiago.
- Ikus hemen: Elgoibarko Izarraren testu guztiak