Ez gatozela tximinotik?!

Santa Agedaren zergatia

Santa Agedak oihartzun handia izan du beti euskal kulturan, eta Elgoibarko kasuan, gainera, garrantzia berezia du jai honek. Etxegiñaren taldea 1925. urtetik irteten da eskean, eta Elgoibarko Izarrak ere 1993an berreskuratu zuen otsailaren 4an baserriz baserri kantatzeko ohitura zaharra. Xamarren esanetan, Elizak Santa Ageda jaiaren zergatiak bere ikuspegitik azaldu aurretik ere, bazegoen zerbait gurean. Ez dakigu zergatik egiten zen, baina badakigu Santa Ageda gaua kanpaiak jotzen pasatzen zutela emakumeek. Eta baserritarrak, berriz, adi-adi egoten omen ziren kanpai hotsen oihartzuna nondik zetorren entzuteko. Izan ere, oihartzuna zetorren tokitik, udan ekaitza etorriko zela uste zuten. Gainera, garai batean emakumeak bakarrik irteten omen ziren eskean Santa Ageda bezperan. 

San Joan jaiak: sua eta ura

Eguberriak eta inauteriak ikusi ondoren, San Joan jaiari erreparatuko diogu. Ekainaren 24an da San Joan, eta euskararen kasuan, hilaren izena eta izana bat datoz. Izan ere, ekaina (eki-gaina) eguzkiak altuerarik handiena hartzen duen hilabetea da. Eta San Joan jaia, batez ere,  suagatik bada ere ezaguna, Euskal Herriko San Joanetan bizitzaren bi sinboloek dute presentzia. San Joan gaua suaren inguruan pasa ondoren, eguzkia irten aurretik biluztu eta uretan bainatzeko ohitura zegoen lehen. Eta bainatzeko ohitura leku gehienetan desagertu bada ere, toki batzuetan jendea eguzkiarekin batera oinutsik irteten da belardietako ihintzetan oinak bustitzera. 

Beraz, bizitzaren bi sinboloak diren ura eta sua Gabonetan eta San Joan jaietan azaltzen zaizkigu.

  Zuhaitz onak, itzal ona

Sanjoanetako suak eta bainuak atzean laga ondoren, zuhaitzen gainean jardun zigun  Xamarrek. Zuhaitzek pisu berezia izan dute euskal kulturan, eta, batez ere, haritza eta pagoa izan dira bereziak gurean. Ez dugu ahaztu behar, adibidez, herrietako batzarrak edo biltzarrak zuhaitz baten azpian egiten zirela; haritzaren azpian, gehienetan. Baina kristautasuna zabaltzen joan zenean, eliza arkupeetan hasi ziren egiten batzarrak. Gernikako arbola da, dudarik gabe, ezagunena eta zutik segitzen duen bakarra, baina, esan bezala, lehen horrelako zuhaitz asko zeuden. 

Pagoek, berriz, izen propioak ere badituzte, eta istorioren bati lotuta egoten dira gehienetan. Urrutira joan gabe, hor daukagu Atxolin eta Irukurutzeta artean dagoen Pagobedeinkatua, gurutzea alboan duela. Ez dakigu beraren gaineko istoriorik, baina, oraindik ere, maiatzaren lehen domekan meza eta erromeria izaten dira pagoaren inguruan.  

Lizarra, berriz, tximistaren kontra babesteko oso ona zela uste zuten. Hala, mendian isolatuta dauden borda edo txabola asko lizarra artean daude. Eta Xamarrek esan zigunez, baserritarren artean  bazegoen ohitura lizar hostoak txapelaren azpian jarrita ibiltzeko, tximistetatik babesteko. 

Eta tximistak aitatu ditugunez, aizkora eta igitaia ere etxea tximistatik babesteko ziren. Horregatik ikusten ditugu biak, oraindik ere, baserri askotako atarietan, nahiz eta erremintak arriskutsuak izan. Denok dakigun moduan, aizkora originalak (neolitiko garaikoak), harrizkoak ziren, eta polita izan zen Xamarrek honen gainean eman zigun azalpena. Ordukoen ustez, tximistak lurra jotzen zuenean, lurraren barrura pasa eta harri bilakatzen ziren; harri hauek 7 urte behar izaten zituzten lur azalera igotzeko, eta lur azalera bistaratutako harri hauek izaten ziren aizkorak egiteko aprobetxatzen zituztenak. Aizkorak egiteko ez ezik, sua egiteko ere izaten ziren harriok (sukarria: sua egiteko harria). Horregatik, leku batzuetan tximistari tximistarria ere deitzen zaio. Uste hau Europa osoan omen zegoen zabalduta.

  Urtaroak zenbat dira? Eta asteko egunak?   

Ekaitzaren ondoren barealdia datorrela aprobetxatuta, aizkorak gorde eta egutegiari begira jarri ginen. “Zenbat urtaro daude, zuen ustez?”, galdetu zigun Xamarrek. Denoi etorri zitzaizkigun lau urtaroak burura, baina laster esan zigun euskaldunon urtaroak bi zirela. Uda eta negua, hain zuzen ere; udazkena eta udaberria udararen eranskinak baino ez direla. Izan ere, euskal urtaroak artzaintzari lotuta daude, eta artzain munduak bi garai edo urtaro dituenez (negua, ardiak behean dauden garaia, eta uda, ardiak mendira igotzen direnekoa), urtaroak ere bi dira. Lau urtaroen kontua erromatarrekin batera iritsi ziren gurera. 

Hilabeteak, berriz, nekazaritzari lotuta antolatu genituen euskaldunok. Nekazariek lan gehiago zuten, ugariagoa zen lana, eta gehiago zehaztu eta zatitu behar zuten denbora. Gainera, gure hilabeteak klimari ere oso lotuta daude, eta Nafarroako toki hotzetan, adibidez, bi abendu daude. Denak aitatzea luze joko badu ere, esandakoa argitzeko hiruzpalau adibide ikusiko ditugu:

Urtarrila: Urtarrilari ilbeltza edo izotzila ere deitzen zaio; bistan da zergatik.
Maiatza: Loraila edo loreila ere deitzen zaio, maiatza loreen hilabetea delako.
Abuztua: Agorrila ere deitzen zaio, abuztua agorra edo lehorra delako.
Azaroa: Azila edo gorotzila ere deitzen zaio, azaroa delako hazia ereiteko eta simaurra zabaltzeko hilabetea.

Beraz, urtaroak abeltzaintzari eta hilabeteak nekazaritzari lotuta dauzkagu euskaldunok. Hori bai, zergatik aukeratu zituen Euskaltzaindiak latinetik datozen hilabete-izenak gureak hain esanguratsuak eta argiak izanik?

Segidan, asteko egunak idatzi zituen arbelean Xamarrek. Berak esan zigunez, euskaldunon berezko astea hiru egunekoa zen: astelehena, asteartea eta asteazkena, hain zuzen ere. Zelten eraginez bost eguneko astera pasa ginen, eta, azkenik, 7 eguneko astea erromatarren garaikoa da.

  Hartza eta euskaldunok

Bigarren saioan esan genuen erleak sakratuak zirela gure kulturan (eta beste kultura askotan ere bai). Gaurkoan, berriz, euskaldunok zer animaliatik gatozen argitu digu Xamarrek. Orain arte gu ere tximinotik gatozela pentsatu izan badugu, gaurtik aurrera hau ere zalantzan jarri beharko dugu.

• Ikus hemen: Elgoibarko Izarraren testu guztiak