Amaitu da, se akabo!

 

Eta ura aitatu dugunez, saioari ekin aurretik urak gurean izan duen garrantzia azpimarratu zigun, berriz ere, Xamarrek. Bere esanetan, inguruko herri eta kulturetan izan ez duen garrantzia izan du urak gurean. Eta honen adibide modura, iz- hitz erroari erreparatu genion. Erro horren atzean ura omen dago, eta, froga moduan, hitz batzuk idatzi zizkigun arbelean: izurde (uretako urde edo txerria); izparter (ur bazterra); izerdi (ur erdia). Eta gure hizkuntzan hain garrantzitsuak diren bi berba ere erro horri lotuta daudela ikusi genuen: izen eta izan. Baina ez zen bi berba hauek urarekin duten loturaren gaineko gogoetarik egiten ausartu. Ur sakonegietan sartuko ginateke, behar bada.

Eta sarrera txiki hau egin ondoren, gaian sartu ginen bete-betean. 

Ahozko kultura
Ipuinak, asmakizunak, hitz-jokoak, esaera zaharrak edo bertsoak topa ditzakegu ahozko kulturaren zakuan eskua sartuz gero. Kultura honek, askotan gutxietsia izan bada ere, baditu idatzizkoak ez dituen baloreak. Eduki guztiak jendez jende eta belaunaldiz belaunaldi ahoz transmititzen dira, eta, ondorioz, oso aldakorrak dira. Honek ahozko kulturaren bizitasuna erakusten digu. Bestetik, bertso edo ipuin baten entzulea emaile ere bihurtzen da, honek egingo dizkion aldaketekin (xehetasun gehiago edo gutxiago, deskribapen diferenteak, asmatutako pasarte berriak sartu, hitzak aldatuta, ...). Entzule pasiboa aktore aktibo bihurtzen da transmititzeko garaian. Horregatik, ahozko kulturan egileak ez du garrantzirik (herrikoiak dira) eta edukia da benetan inporta duena. Gaur egun, berriz, liburu bat erosten dugunean izenburuari ala idazleari erreparatzen diogu gehiago?

Gainera, ahozko kultura izan da herri eta kultura guztiek literatura sortzeko eta transmititzeko izan duten era naturala, papereratu baino lehen. Mendebaldeko literatura idatziaren klasiko handienak diren Iliada eta Odisea, adibidez, ahozko tradiziotik datoz.

Bertsolariak psikiatra lanetan?

Gure ohiko literatura ahozkoa izan da, eta hala da, oraindik ere, ahozko literaturaren gure adierazpenik nagusiena: bertsolaritza. Hori bai, bertsolariek ez dute beti izan gaur egun dituzten estimazioa eta prestigioa. Garai batean, kultura gutxiko jendearen fama zuten. Elhuyar entziklopediak, adibidez, horrela definitzen du Txirrita bertsolaria: “eskola gabekoa izan arren, maila oneko bertsolaria”. Xamarren ustez, alderantziz jarri beharko luke: “eskola gabekoa zelako izan zen bertsolari ona”.

Gizarteak zituen arazoak eta gertaerak islatzen ziren, normalean, bertsolaritzan. Eta gertaera lazgarriak izaten ziren, askotan. Honen adibide moduan entzun genuen Txirritaren Frantses-euskaldun batenak bertso-sorta. Bertso hauetan txurrero batek engainatuta emazteak alde egin zion gizon baten penak kontatzen dira. Baina hasiera penaz bustita badago ere, azkenean saminari buelta ematea lortzen du (bedeinkatua izan / alde egin zuten eguna). Izan ere, bertso hauen helburu nagusia penak sozializatzea zen; norberaren penak herritarren artean zabaldu eta samina gutxitzea, hain zuzen ere. Orain psikiatrarengana jotzen dugu horrelako zerbait pasatzen zaigunean, eta pastillak hartzen ditugu penak gainditzeko. 
Bertso-paperak

XIX. mendearen lehen urteetan hasi ziren zabaltzen bertso-paperak (edo bertso-berriak). 1936ra arte indar handia hartu zuten eta orrialde bakar batean inprimatutako bertsoak izaten ziren. Bertso-paperek, batez ere, hiru funtzio nagusi zituzten:

a) Notiziak zabaltzea.
b) Ideologia jakin baten propaganda egitea (horretarako sortu ziren, hain zuzen ere, bertso-paperak).
c) Publizitatea egitea. 

Hirugarren arrazoi hau dela-eta, bitxiak dira Baserri bertsolariak Sigmarentzat egindako publizitate-bertsoak. Interneten topa ditugu bertsoak:

Bertso-paperetan denetariko gaiak ikus zitezkeen: neska-mutilen arteko tira-birak, herri-kirolen berriak, eztabaidak, politikoen ideiak, ... Bertso-paperak enkarguz egiten ziren eta  bertsolariek kobratu egiten zuten (Pello Errotak, 25 pezeta; Txirritak, berriz, 50 pezeta). Gainera, bertso-paperak zabaltzeko bertso-saltzaileak ere bazeuden. Hauek oso famatuak izan ziren garai batean, eta edozein jende bilketan, herriko festetan edo merkatu eta ferietan egoten ziren. Merkatu edo ferietara joanez gero, baserritarrek beti erosten zuten bertso-paperen bat, eta, etxera bueltatzean, etxekoak zain egoten ziren bertsoak entzuteko. Irakurtzen ez zekitenek ere, bertsoak pare bat aldiz entzundakoan buruz ikasten zituzten. 

Idatzizko kultura eta Iparraldea

Euskarak latinarekin eta beste hizkuntzekin kidetasunik ez zuenez, ikastezina eta idaztezina zela uste zen garai batean. Beraz, ez da harritzekoa Bernat Etxeparek hau idaztea 1545ean Linguae Vasconum Primitiae euskaraz idatzitako lehen liburua plazaratu zuenean: “Bertze jendek uste zuten / ezin skriba zaiteien / orai dute phorogatu engainatu zirela”.  Eta 1729an Aita Larramendik lehendabiziko gramatika egin zuenean ere, izenburua oso adierazgarria da: El imposible vencido.

Egoera honen aurrean, herriko erakundeek erdara aukeratu zuten, nahiz eta herriaren gehiengoa euskaldun hutsa izan. Ondorioz, erdara kultur jendearen hizkuntza bilakatu zen; irakurtzea eta idaztea erdaraz jakiteari lotuta zegoen.

Hala ere, pentsatu eta esan izan denaren kontra, euskaldunok ez ginen Europan azkenak izan idazten. Xamarrek esan zigunez, herri askorekin batera eta beste batzuen aurretik hasi ginen idazten euskaldunok. Hori bai, Iparraldearen eta Hegoaldearen artean alde handia egon zen: Hegoaldean Iparraldean baino 200 urte beranduago hasi ginen euskaraz idazten.

Hegoaldean oso goiz ematen da latinaren-gaztelaniaren eta euskararen arteko diglosia egoera (XIII-XIV. mendeetan). Ikasi nahi zutenek Salamancara joan behar zuten (kantak ondo dioen moduan) eta han latina edo gaztelaniaz ikasten zuten. Iparraldean, berriz, oso bestelakoa zen  egoera soziolinguistikoa. Gure klasikoak Lapurdin sortzen dira 1600. urtearen bueltan, eta hau ez da kasualitatea. Zergatik sortzen dira, orduan? XVII. mendean Iparraldean euskara nagusi zen; apaizek, adibidez, oraindik ez zekiten frantsesez. Izan ere, 1789an Frantzia gehienak ez zekien frantsesez; Frantses Iraultzarekin batera hasi zen frantsesa zabaltzen. Beraz, Iparraldeko baldintza soziolinguistikoengatik sortu ziren gure klasikoak Pirinioen beste aldean; euskarak eta euskaldunek ez zutelako frantsesaren presiorik.

Beste datu bat ere eman zigun Xamarrek. 1600-1800 urteetan, Ororen Eskolak zeuden Iparraldeko herri txiki guztietan. Eskola hauetan neska-mutilak nahasturik zeuden eta derrigorrez joan behar ziren eskolara. Xamarren esanetan, oinarrizko alfabetizazioa euskaraz zen eta erlijioa ez ezik, kultura orokorra ere lantzen zen. Eskola hauek ere Frantses Iraultzaren ondoren desegin ziren. Beraz, Xamarrek esan zigun moduan, Euskal Herrian euskarazko eskolak ez ziren ikastolekin 1960ko hamarkadan hasi. Iparraldean aspaldi hasi ziren eskolak euskaraz ematen.  

Amaitzeko, Iparraldean idatzizko tradizioak izan duen indarra erakusteko, beste adibide bat eman zigun Xamarrek: 1921ean Iparraldean sortutako euskarazko estreinako Gure herria aldizkariak 12.000 ale saltzen zituen; orain Berriak saltzen dituen beste.

Amaitzeko: Zerk bereizten gaitu?

Ikastaroari amaiera emateko, beste herri eta kulturetatik bereizten gaituzten bi ezaugarri gogorarazi zizkigun Xamarrek: euskara da bat, eta emakumeak gure gizartean izan duen pisua, bestea. Aurreko saio batean aitatu genuen moduan, emakumeak eta gizonezkoak parean egon dira gure gizartean, eta, kasu batzuetan, emakumea gorago ere egon izan da (erlijio kontuetan, batez ere).

Eta hau esan ondoren, ikastaroaren gaineko jendearen iritzia eskatu zuen, baina pare bat lagun baino ez ziren animatu iritzia ematera. Batek, euskal kulturaren gainean oso gutxi dakigula azpimarratu zuen; besteak, berriz, asko ikasi duela nabarmendu nahi izan zuen. Saioa amaitu ondoren jende gehiago animatu zen iritzia ematera. 

Eta jendea isilik zegoela aprobetxatuz, azken hamar minutuak pare bat ideia azpimarratzeko  aprobetxatu zuen Xamarrek: batetik, euskal kulturak jasan duen higadura edo desgastea oso handia izan dela esan zigun; hizkuntzari eutsi diogula nolabait, baina kulturari oso kasu gutxi egin diogula. Eta, bere esanetan, gure kulturari eustea oinarrizkoa da. Xamarren iritziz, gure Herriak konfiantza galdu du, konplexuz beteta dago, eta gure kultura ezagutzea ezinbestekoa da konplexu hauek gainditzeko. Gainera, kanpotik etortzen zaizkigun erasoei aurre egiteko ere derrigorrezkoa dugu gure burua ondo ezagutzea. Xamarrek gogorarazi zigun moduan, 15 urte baino ez zaizkigu geratzen zer izan ginen eta nondik gatozen jakiteko.

Afaltzeko ordua!
Xamarrek baten baino gehiagotan esan digu gizakiaren beharrik oinarrizkoena jan-edana izan dela beti. Bere lezioa ondo ikasi dugula erakusteko edo, afari-mokadutxo bat egitera joan ginen 30 lagun Baltasar soziedadera. Ondo jan eta edan genuen, eta txisteren bat edo beste ere irten zen Xamarren eta Angelen ahotik. Baina hurrengo egunean lan egin behar genuenez, Xamarri erregalutxo bat egin ondoren, etxerako bidea hartu genuen denok. Elkarri eskerrak eman eta datorren urtera arte agurtu ondoren itzali ziren Euskal Kultura Tradizionala ezagutuz ikastaroko argiak. 

Afariko erretratuak: