•Altzolakoa zara jaiotzez. Zelakoa zen zure gazte sasoitako Elgoibar?
•Euskaltzale amorratua zara zu. Eibarren eta kitto euskara elkartearen sorreran parte hartu zenuen, eta Elgoibarren ere aritu zinen euskararen alde lanean. Nola gogoratzen dituzu garai haiek?
Nahiko oroitzapen onak ditut. Kartzelatik etorri berritan, Elgoibarren bizi izan nintzen amarekin, eta orduan aritu nintzen zerbaitetan. Baita geroago ere, Elgoibarren eskolan nenbilela. Zenbat bilera egin ote genituen orduan Lorito elkartean, euskara gai hartuta! Euskal Herrian Euskarazen ere militatzen nuen nik orduan, eta ni ordurako Eibarrera joana nintzen arren, bilera haietan lagun izan nituenek sortu zuten gero BARREN ere. Irrati libre bat ere bazen orduan Elgoibarren [Zazpiki], eta han ere ibiltzen ginen. Astean behin, ordubeteko irratsaio bat egiten genuen, euskararen inguruan. Euskara mundua, baina, eskolan bizi izan nuen nik bereziki. Maisu egin eta Elgoibarko eskola publikora etorri nintzen, eta saiatu ginen D eredua sartzen eskola publikoan. Lan handia izan zen, prozesu luzea, baina pazientzia handiarekin eta enfrentamendu handirik lortu gabe, pausoka-pausoka lortu genuen D eredua ematea. Euskaldun maisu koadrila hark lortutakoa da D eredua eskola publikoan sartzea. Gogoratzen naiz klaustroak D eredua eskaintzen hastea onartu zuenean, arazo bat sortu zitzaigula. 3 urteko haurrekin hasi behar zen lanean, eta neu hasi nintzen txikienekin, ezertxo ere jakin gabe, ni beti euskara irakasten ibilitakoa nintzelako eta sekula ez nuelako horren adin txikikoekin lanik egin. Nik uste dut Elgoibarren euskarari egin diodan ekarpen handiena horixe izan zela: eskola publikoan D eredua ezartzea. Jakina, ez zen nire lorpena izan, talde oso batena baizik, bazirelako talde hartan ni baino jantziagoak, besteak beste Elgoibarko Izarraren bueltan dabiltzan hainbat. Harro sentitzen naiz, hala ere, egindako ekarpenaz.
•Euskal kontzientzia hori etxetik datorkizu?
Bai. Giro abertzalea genuen guk etxean, eta baditut oroitzapen xelebre eta politak ere. Gaztetxoa nintzela, jada seminarioan ikasten nengoela, nire aitaren paper eta liburu klandestinoak topatu nituen nire gelako komoda batean gordeta. Nik ez dakit noizbait ohartu zen edo ez ikusiarena egiten zuen, baina nik paper eta liburu guzti haiek irakurri nituen. Sindikatu abertzaleen paperak, Jose Antonio Agirreren De Guernica a Nueva York pasando por Berlín liburua... denak irakurri nituen, eta hor sortu zitzaidan nire kontzientzia abertzalea eta euskararen aldekoa. Hor erein zen lehenengo hazia, nahiz gero prozesua astiro eta beste bide batzuetatik joan zen.
•ETAn ere ibilitakoa zara. Noizbait irakurria dizut askatasun egarriz sartu zinela ETAn.
Ibili nintzen, bai, bete-betean sartuta gainera. Burgosko prozesuan auzipetu aurretik ere ezaguna zen hori Elgoibarren, atxilotu nindutenean ETAko militante nintzela aitortu nuelako. Apaiza eta ETAko militantea nintzen, eta horrek harritu egin zituen asko, ezin zutelako ulertu apaiz bat nola ibili zitekeen indarkeria babesten zuen talde batean, armak hartuta. Sekulako kontraesana zen hori, eta da gaur egun ere bada.
•Eta nola bizi zenuen zuk kontraesan hori?
Naturaltasunez. Nik beti esaten dut ni ez naizela pentsalaria eta ez nuela gehiegi teorizatu horren inguruan, baina jabetzen nintzen nolako ur sakonetan sartzen nintzen, eta zer arazo sortzen nituen kanpora begira eta baita neure baitan ere bai. Jabetzen nintzen sekulako kontraesana zela, baina niri bizitzak eraman ninduen horra. Nire kristau kontzientziak ere bai. Batetik, hor zegoen besteei lagundu beharra eta herriaren alde egin beharra, eta bestetik, hor zegoen baita ere abertzale gisa bizi nuen herri zapalkuntza. Hala, iritsi zen eguna ETAko batzuei laguntzeko eskatu zidatela. Oso lan erraza jarri zidaten: autoaz hara eta hona eramatea jende hori. Hortik kanpora ez nuen gauza handirik egin. Nik banekien jende borrokalaria zela eta onartzen nuen baita herriaren alde ari zirela. Ni apaiza nintzen herriari laguntzeko, eta gazte haiek herriaren alde ari ziren. Eta, jakina, Poliziak nire arrastoa hartu zuenean han etorri ziren nire bila. Gero beste gauza batzuk ere gertatu ziren. Banekien Meliton Manzanas komisarioa hil behar zutela [1968ko abuztuan hil zuten], eta nik alde egin nuen, ezkutatzera. Eskandalu bat izan zen hori, apaiz batek ihes egitea. Egia esan niretzat ere sekulako kolpea izan zen hilketa hura.
•Eta liberatuta hasi zinen erakunde armatuaren barruan.
Bai. ETA barruan liberatu nahi nuen galdetu zidaten, eta nire kontraesan guztiekin, baina baietza eman nien, jakinda hori ordura artekoa baino askoz gogorragoa zela. Armak ere hartu nituen gero, behartuta edo. Liberatutako lagun batek hala galdetu zidan behin: “Armarik badarabilk?”, eta ezetz nik. “Ba hire ardurarekin pentsatu ezak!”, erantzun zidan. Propaganda arduraduna nintzen ni orduan, eta onartu nuen arma beti aldean eramatea. Estuasunen bat gertatzen bazen arma lagungarri egingo zitzaidala esan zidan lagun hark, Polizia beldurtzeko balioko zidalako. Horregatik hartu nuen arma, eta ez ekintza armatuetan aritzen nintzelako, eta ezta ibiltzeko asmorik nuelako ere.
•Seguruago sentiarazten zintuelako erabiltzen zenuen arma beraz, baina arma aldean darabilenak badakizu beti izan dezakeela tentazioa atera eta estualdiren batean tiro egiteko. Ausartuko zinen tiro egitera?
Pentsatzen dut baietz, baina ez nuen horrelako beharrik izan, eta ez dakit nola jokatuko nuen.
•Armak gordetzea ere leporatu zizuten zuri. Non gordetzen zenituen?
Bai. Mutilak hara eta hona eramaten aritzen nintzen hasiera hartan, baina egun batean etorri zitzaizkidan materiala gordetzeko gordelekua behar zutela esanez, eta ia nik gordeko nizkien galdetu zidaten. Paperak ziren gehienbat, baina inoiz ekarri izan zidaten armaren bat ere. Bueno, egia esan, ez dakit armak ziren edo zer, baina nik banuen armak izan zitezkeen susmoa. Elizan gordetzen nituen, huraxe zelako nire etxea.
•Ez du ematen leku txarra denik zerbait ezkutatzeko.
Ez du ematen, ez, Elizara joango direnik ezeren bila, ezta? Badakit nik alde egin eta gero hara joan ziren apaizek susto bat baino gehiago hartu zutela, han gordetako gauzak bilatu zituztenean. Egia esan badaude apaizen kontu xelebreak ere, baina ez dira hemen kontatzekoak, besteen kontuak dira eta.
•Atxiloketa bera zelan izan zen?
•Non izan zen?
Mongrovejo herrian geunden bagenekielako Aberri egunean polizia asko egongo zela kalean Euskal Herrian. Hori saihestu nahian, aste bete pasa genuen bertan. Ezagutzen genuen inguruan. Gainera, Marinen, Eskoriatza eta Gatzaga bitarteko hogei bat etxetako auzoa apaiz egon nintzen garaitik ondo ezagutzen nituen nik txakurren zaunkak. Atxiloketako goiz hartan, goizeko seirak aldera, jabetu nintzen txakurren zaunka haiek ez zirela normalak, eta ezezagunen batzuk ibili behar zirela han kanpoan. Leihora urreratu, eta gizonezko bat eta trikornioren bat ikusi nituen. Poliziak ziren. Lagunak esnatu eta esan nien:“Txakurrak zeudek hemen”. Han tiroka hasteak ez zuen merezi, eta egoera aztertu ostean, entregatzea pentsatu genuen.
•Torturak ere salatu zenituzten gero.
Bai, gero etorri ziren torturak eta horiek, eta ez nituzke aipatu gabe utzi nahi. Orduko Segurtasun Ministerioak, Justizia ministroak eta gotzainek eurek ere ez zuten garbi hitz egin. Gaur esaten zuten bera esan zuten orduan ere: torturen kontua geuk asmatutako ipuina zela. Gaurko erantzun berberak. Herriak bazekien, baina, eta badaki gaur egun ere, torturak egon zirela eta daudela orain ere. Denok torturatu gintuzten. Behin baino gehiagotan kontatu dut Mario Onaindiaren kasua, buruan grabatuta daukatelako irudi hori. Ziegan sartu ninduten, eta atea zabaldu zutenean, Mario Onaindia ikusi nuen burua handi-handi eginda. Haren aurpegia beltzune handi bat zen, eta gogoan daukat haren begiak nola argitu ziren ni ikustean.
•Teo Uriarterekin ere topo egin zenuen kartzelan.
Basauriko kalabozoetan izan zen. Teo Uriarteren ziegaren aldamenekoan jarri ninduten, eta gogoan daukat nola kontatzen genizkion elkarri egin zizkiguten tortura guztiak, komuneko tuberiaren bitartez. Komisaldegian, kalabozoetara eraman aurretik, bulego batera eraman zuten Teo Uriarte, eta han lurrean ostikoka erabili zuten poliziek. Gero etorriko zitzaigunaren aperitiboa izan zen hura, baina Teo Uriarte ahaztu egin da nonbait ordukoaz. Hala ere, ondo daki orduan zer jasan genuen eta ondo daki, era berean, gaur egun ere torturatzen dela [1977an lortu zuen amnista Teo Uriartek, eta Euskadiko Ezkerra alderdiaren sortzaileetako bat izan zen. Gero, 1993an, Euskadiko Ezkerra eta PSEren fusioaren bultzatzaileetako bat izan zen].
•Burgosko epaiketan auzipetu zintuzteten gero. Akusazioan jasotzen zenez, ETAk 1968tik 1969ko maiatzera izandako jarduera epaitzea zuten helburu, baina akusatuen multzoan garai eta leku desberdinetan atxilotutako hamasei lagun sartu izanak beste zerbait pentsatzera eramaten gaitu. Zer epaitu zuten Burgosko prozesuan?
•Abenduaren 28an epaimahaiak zigorren berri eman zuen: bederatzi heriotza zigor, eskatutakoak baino hiru gehiago, eta 519 kartzela urte. Abenduaren 30ean, berriz, indultua. Mobilizazioak atzera bota zuten Francoren gobernua, baina uste duzu mobilizazio haiek izan ez balira, Francok erreparorik izango lukeenik zuen kontrako zigorrak betearazteko?
Ez. Ziurtasunik ez genuen, baina uste genuen bina heriotz zigor ezarri zietenen kasua, bereziki, arrisku handia zegoela gutxienez zigor horietako bat aplikatzeko. Boleto asko zeuden pertsona horiek exekutatzeko. Azkeneko ezezkoa etorri zen arte, ez genuen arnasarik hartu.
•Bi apaiz zinaten prozesatuen artean, zu zeu eta Julen Kalzada. Eliza Katolikoak ere arreta berezia jarri zuen epaiketa hartan. Babesik sentitu zenuen?
•Epaiketan apropos sartu zintuztela uste dutenak ere badira.
Nik ez dakit, baina abokatuen ustez, apropos sartu gintuzten, bai, epaiketak ateak itxita egin ahal izateko. Dena den, apaizek egindako presioari esker, gotzainek esku hartu zuten eta epaiketa ateak irekita egiteko eskatu zuten. Aita santuaren jokabidea ere agerian utzi nahiko nuke. Talde bat joan zen hemendik Vatikanora, aita santuari zigorrak kentzeko eskatzera. Nire ama ere talde hartan zen. Aita santuaren zain zeudela monseñore bat agertu zitzaien, aita santuaren bedeinkazioa ematea ezinezkoa zela esanez. Errosario bana eman nahi izan zien hark gure amari-eta, baina, jakina, gureek ez zioten onartu. Gure amarentzat eskandalagarria izan zen, bera oso eliztarra zelako eta ezin zuelako sinetsi heriotzara kondenatutako batzuentzat barkamena eskatu eta aita santuak ukatzea. Deseingainu izugarria hartu zuen gure amak.
•Akusazioaren kontra elkar hartuta joan zineten epaiketara, planteamendu jakin batekin. Azalduiguzu.
Guk herriak bizi zuen zapalkultza salatu nahi genuen, eta epaiketan gutako bakoitzak zapalkuntza horren alderdi bat salatu behar duzen. Horixe izan zen gure planteamendua. Baina guk han esan nahi genuena herriak bazekien, egunero bizi zuen, eta gure salaketa hori kanpora begira egin nahi genuen. Hala ere, epaiketan ez ziguten hitz egiten ere utzi; ahoa zabaldu ordurako hitza kentzen ziguten. Horregatik protagonistak ez ginen gu izan han. Herria izan zen protagonista, eta herriak gelditu zuen hura.
•Zer zen salatzea egokitu zitzaizuna?
Elizaren jokabidea eta Elizarekiko nire postura azaltzea. Horretarako, epaiketan apaiz jantzita azaltzea erabaki nuen. Egia esan ordurako apaiz izateari utzia nion erabat, baina epaiketa hartan apaiz nintzelako epaitzen ninduten, apaiz nintzela egin nituen gauzengatik. Sekularizatuta ez nengoen, hala ere, baina gaur egun ere ez, ez ditudalako artean paperak bete. Erreflexio edo gogoeta probokatu nahi nuen fededunen artean.
•Zer gogoeta klase?
Gauza bat agertu nahi nuen apaiz gisa: kristau izanda posible zela herri honen alde egitea, eta momentu jakin batean, herriak bazuela eskubidea armekin bere herria defenditzeko, eta Elizak ez zeukala zertan horren kontra egon. Garbi utzi nahi izan nuen ez nintzela lotsatzen armarekin ibili izanaz. Ez nuen nire militantzia ezkutatu nahi.
•Kanpoan gertatzen ari ziren mobilizazioen berririk bazenuten?
Bai. Gauero etortzen zitzaigun abokatua kartzelara, kanpoan gertatzen ari zenaren berri emanez. Ikaragarria izan zen, eta guri indar handia eman ziguten mobilizazio haiek guztiak. Burgosko prozesuak mugarri bat ezarri zuen
•Zer diozu gaur egungo egoera politikoari buruz? Jarraitzen duzu?
Bai, jakina. Nola ez dut ba jarraituko?. Gauza handirik ez dizut esango, hala ere, beste batzuek nik baino askoz egokiago erantzungo dizutelako, baina nik esango nuke konponbidearen atarian egon ordez konponbiderako bidean gaudela. Eta bide hori luzea eta gogorra izango dela gehituko nuke. Pauso garrantzitsua eman da, atzerabiderik ez duen pausoa, baina egia esan ni ez naiz batere optimista. Ez dut uste ondorengo pausoak berehalakoan etorriko direnik. Prozesu latza izango da, Madrilek ez duelako amorerik emango. Madril oso eroso ibili da borroka armatuaren kontu honetan. Bere tributoa pagatu izan du, bai, baina nik esango nuke Madrilgo politika prest zegoela tributo hori ordaintzeko. Bertigo handia diote aldaketari, eta egokitu ezinda dabiltza orain bai PP eta bai PSOE.
•Madrilek amore ematea zaila ikusten duzula diozu. Madrilen zain egon gabe badaukagu zerbait egiterik?
Horregatik esaten dut zaila dela. Uruguain, esaterako, gerrilla desagertu eta hogei urtera hartu dute boterea orduko gerrillariek. Luze joango da, baina ez dugu etsi behar. Abertzaleek dute giltza. Hor dago jokoa, baina hor ere zaila dugu, gaur egun zatituta gaudelako. Ezker abertzalearen barruan gauzak nola dauden galdetzen digute guri etengabe, baina guk galdera bera egingo genieke beraiei. Borroka dialektikoa alderdi guztien barruan dago, eta uste dut momentu horretan gaudela, etxe barruko gogoetan. Hori da bidea egiteko modua.
•Beste zerbait gehituko zenuke?
Bai. Oso gogoan dauzkadala Elgoibarko preso guztiak eta baita haien senideak ere, eta besarkada bana bidaltzen diedala hemendik.
Testua: Ainara Argoitia