•Erromatar Inperioa
Erromatar Inperioa K.a. 27. urtean ezarri zuten, eta mende bat geroago ia Europa osoa eta Afrikaren iparraldea erromatarren mende zegoen. Horrek sakoneko aldaketak ekarri zituen menderatutako herrietara. Ohiturak, antolaketa politikoa eta administratiboa, gizartea, ekonomia, erlijioa ... dena aldatu zen.
Badirudi erromatarren eta gure herrien arteko harremana nahiko baketsua izan zela, nahiz eta batzuetan erromatarren arteko barne-borroketan murgildu ziren euskaldunak. Elena Torregarai Euskal Herriko Unibertsitateko irakasleak bideoan dioenez, erromatarrek traba handirik gabe ezarri zituzten administrazioa, merkataritza eta sistema militarra menderatutako eremuetan. Menderatu ondoren, gainera, integrazio-prozesua eskaintzen zieten mendean geratu ziren herri eta herritarrei. Euskaldunek ere onartu egin zuten integrazio-prozesua, Elenaren esanetan.
Garai hartako euskal herriak
Elenaren ustez, garapen ezberdineko herriak ziren. Baskoiak izan ziren erromatarrek ondoen ezagutu zituztenak, eta haien berri eman ziguten, batez ere. Oro har, hainbat herri ezberdin topatu zituztela dio Elenak, eta ez zegoen batasunik euren artean.
•Hiriak eta galtzadak
•Zergatik baskoiak?
Aurretik esan dugun moduan, orduko kronistak ez ziren arduratu kolonizatzen zituzten lurraldeetako mintzairak jasotzeaz. Beraz, gaurko adituengana jo behar dugu herrietako mintzairen berri jasotzeko. Joaquin Gorrotxategik bideoan dioenez, ezer gutxi dakigu orduko euskaraz. Herrien izenak ezagutzen ditugu, baina bertan hitz egiten ziren hizkuntzen gainean oso gauza gutxi dakigu. Bertako jendeak ia ezer ez zigulako utzi, batetik, eta erromatarrek oso gutxi kontatu zigutelako hizkuntzei buruz, bestetik.
Baina gauza batzuk badakizkigu, eta badakigu, adibidez, lurralde bat = hizkuntza bat binomioa ez zela beti gertatzen. Baskoien lurraldean, adibidez, hiru hizkuntza zeuden: euskara, zelta eta iberiera. Hori hala bazen, zergatik dira baskoiak? Arrazoi linguistikoak ala kulturalak daude izen horren atzean? Ez dakigu, baina bada teoria bat vascon, vasco eta euskara hitzek erro bera dutela dioena (-sk-), eta teoria horri kasu egiten badiogu, hirurak euskarari lotuta egon daitezke.
Pirinioetatik alde egiten badugu, ilunagoa da dena. Bizkaian, Gipuzkoan eta Araban, adibidez, oso gutxi daukagu. Eta gezurra badirudi ere, euskal izen gehienak Pirinio erdialdeko haranean dagoen herri batean (Saint-Bertrand de Comminges) azaldu dira, gaur egungo Euskal Herritik urrun. Eta Soriako Cidacos ibaiaren iturburuan ere, harrietan zizelkatuta, euskaraz bakarrik azal daitezkeen pertsona-izenak daude. Sesenco edo Onse izenek euskarara garamatzate, hizkuntzalarien ustez. Edo Lergako hilarri batean umme sahar azaltzen zaigu, eta hori ere euskara da, argi eta garbi.
•Latina, Inperioko hizkuntza
Inperioaren mende jarri ziren lurralde guztietan egin zioten tokia latinari, ezinbesteko zerga balitz bezala. Garai hartako hizkuntza batzuk betiko desagertu ziren, eta horrek erakusten digu, hizkuntzari dagokionez, erromatarren eta tokian tokiko herritarren arteko harremanak ez zirela berdinen artekoak. Torregarairen esanetan, K.o. I. mendean Valerio Maximo enperadoreak esan zuen latinak izan behar zuela Inperioko hizkuntza. Haientzat, neurri batean, naturala zen hori: beraiek ziren nagusiak, eta, haiekin hitz egiteko, latina erabili behar zen, kasu egitea nahi bazen. Horrek desoreka sortu zion euskarari, eta goi-mailako hizkuntza-funtzioak latinak bete zituen. Gainera, desoreka ez zen hizkuntza-harremanetan bakarrik gertatu; hizkuntzaren muineraino ere zabaldu zen. Gorrotxategiren esanetan, hizkuntzaren eremu guztietara zabaldu zen latinaren eragina. Nabariena lexikoan da, hitzetan, baina, haren ustez, gramatikan eta ahoskeran ere handia izango zen eragina, hori ziurtatzea zailagoa bada ere. Hona hemen latinetik datozen euskal hitz batzuk: baba, leka, piku, olio, tipula, golde, ortu, dolare ... Atal hau amaitzeko, hirietan batez ere latinez mintzatzen zirela pentsatu beharko dugu.
•25 urteko soldaduska!
Hiritartasuna lortzeko modu bat zen armadan parte hartzea, eta 25 urte eman behar zituzten bertan. Izan ere, hiritartasuna ez zen eskubide bat, pribilegioa baizik. Hiritartasuna lortzerakoan eskuratzen ziren, adibidez, ezkontzeko, bozkatzeko edo merkataritzan jarduteko eskubideak.
•Erromatartuta, lurralde txikiago batean... baina bizirik!
III. mendean hasi zen Erroma ahultzen, Inperioa arrakalatzen, Europa osoan zabaldu ziren herri-mugimenduen ondorioz. Baina ordurako 500 urteko harremana izan zen euskaldunen eta erromatarren artean, eta euskara jendea erromatarturik zegoen. Beraz, ez da egia euskaldunak isolaturik eta konkistatu gabe egon zirenik. Ideia hori faltsua da, mito bat, erromatarrek eurek asmatutakoa, hein handi batean. Izan ere, Inperioaren menpeko eremuan identitate bakarra zegoen, erromatarra, baina errealitate poetiko bat ere osatzen zuten idazle edo geografo erromatarrek herriak ezagutzerakoan, eta gerora, errealitateak eta errealitate poetikoak ez zuten bat egiten. Gure kasuan, batzuetan bazirudien bi baskoi mota zeudela: botere erromatarra onartu zutenak eta isolatuak bizi zirenak.
Beraz, bizimodua, hein handi batean, erromatarren erakoa zen, baina erromatartze kulturalak ez zuen hizkuntza erromatartzea ekarri. Euskararen herriak ez ziren guztiz latinizatu. Gorrotxategiren ustez, Inperioaren garaian euskaraz egiten zutenen eta euskaldun elebakarren kopurua jaitsiz joango zen, baina tendentzia hori eten egingo zen momentu batean Inperioa erori zenean. Euskarak ordurako ez zuen latinaren presioa lepo atzean sentituko, eta arnasaldi bat hartzen hasiko zen. Hori VI. eta VII. mendeetan izango zen, batez ere.
Erromatar Inperioa erori zenean baskoiak azaldu ziren berriz ere agerira, baina dagoeneko ez ziren K.a. mendeetako baskoiak; haien izaera bestelakoa zen. Erromatarturik zeuden. Gainera, euskararen lurraldea ere askoz txikiagoa zen. Hala ere, herriaren izena eta hizkuntza gordetzen jakin zuten, eta Europan izan den inperiorik handienak sortutako zibilizazioaren ondorioz hizkuntza ugari desagertu bazen ere, tartean euskararen auzo-erdarak (iberiera, galiera edo penintsulako zelta hizkuntzak), euskarak eta euskaldunek bizirik iraun zuten.
Datorren astean Erdi Aroan murgilduko gara, eta hizkuntza- eta kultura-aniztasuna dugu garai hartako ezaugarri garrantzitsuena. Gurean euskara zen nagusi, eta haren inguruan hamaika hizkuntza eta kultura ikusiko ditugu.