•“Eta mintzatzen direnean zaunka ari direla ematen du!”
Aymeric Picaud izeneko fraide batek, XII. mendean Donejakue Bidea egiten ziharduela, euskaldunen gainean egin zuen deskribapenarekin hasten da hirugarren kapitulu hau. Euskaldunak zikinak eta faltsuak zirela dio fraideak. Mozkorrak, lizunak, ustelak, ankerrak eta borrokazaleak. Bihozgabeak eta makurrak. Jaten zutenean txerriak ziruditela, eta “mintzatzen direnean, zaunka ari direla ematen du; hain da basa beraien hizkuntza”. Halakoak ziren nafarrak, haren esanetan. Ezin esan, beraz, fraideak asko maite zituenik euskaldunak, baina guri benetan interesatzen zaiguna da Lizarran eman zituela egun batzuk, eta garai hartan Lizarran euskara zela nagusi. Hala ere, belarriak apur bat zorroztuz gero, erromantze nafarra, gaskoia, hebreera, arabiera eta latina ere entzun zitezkeen. Eta halaxe zen, aldeak alde, beste toki batzuetan ere.
•Aldaketak Erromatar Inperioaren amaieran
V. mendearen hasieran Erromatar Inperioa hautsita zegoen, eta aldaketa handiak izan ziren bizitzako arlo guztietan. Erromatarrek luzaroan eraikitako arkitektura politiko-administratiboa ustekabean erori zen, baina ez zen erabateko kultura-haustura gertatu. Euskal Herriko Unibertsitateko doktorea den Juan Jose Larrearen esanetan, egitura handi baten kolapsoa eragin bazuen ere, Erdi Aroko hastapenetan, Europan ez zen zibilizazio-aldaketa traumatikorik izan. Tokian tokiko aristokraziak, familia handiek eta lur-jabeek egoera berrira moldatu behar izan zuten. Larrearen ustez, Inperioa puskatu egin zen, eta botere lokalak azaldu ziren, lurralde bakoitzari lotutako botereak, eta hor kokatu behar da Inperioaren amaiera, eta ez erromatarrak joan eta germaniarrak datozelako ustean.
•Euskara batu zaharra
Joseba Lakarrak bideoan dioenez, erromatarren garaitik euskara etengabean aldatu izan balitz, euskalki modernoen ezberdintasunak askoz handiagoak izango ziren gaur egun. Euskararen batasun hori testuinguru konkretu batean jarri behar da, eta Mitxelenaren ustez Goi Erdi Aroan jarri behar dugu.
•Euskal Herrian euskara zen hizkuntza nagusia
Lakarraren esanetan, Euskal Herrian hizkuntza nagusia zen euskara. Bakarra ez, baina bai nagusia. Beraz, haren ustez, pentsatzekoa da birpopulaketa gertatu zenean euskara ere zabaldu zela jendearekin batera. Errioxan, Burgosen edo Sorian, adibidez, horren froga nahiko garbiak daude. Lurralde horietako toki-izen askok ez diote zirrikiturik uzten zalantzari. Besteak beste, Aierbe, Loarre edo Basaran izenek, mendebaldeko Pirinioetan, edo Larrea, Aizpuru edo Ezquerra izenek, Burgosen, Lakarrak dioena konfirmatzen dute. Eta toki-izenekin batera, orduko testigantzak ere badauzkagu. Adibidez, XIII. mende hasieran, Errioxako Ojacastroko herritarrek arazo bat izan zuten Gaztelako gobernadorearekin. Herritarrek euskaraz deklaratzeko eskubidea aldarrikatu zuten haren aurrean, eta gobernadoreak ez zituenez aintzat hartu, preso hartu zuten. Bestalde, Huesca hiriko merkatuan hizkuntza bat baino gehiago mintzatzen zen, eta XIV. mendeko ordenantza batek arabiera, hebreera eta euskara debekatu egin zituen salerosketa-tratuetan, 30 sol ordaintzeko mehatxupean.
•Iruñea, konplexutasun soziokulturalaren adibide
Euskal Herria benetan askotariko lurra zen Erdi Aroan, baina hainbat hizkuntza eta kultura ezberdin lurralde berean izateak ez digu pentsarazi behar, inondik inora, elkarbizitza gatazkarik gabea zenik. Sarri ika-mikak eta borrokak sortzen ziren komunitateen artean, estatus politiko desberdinek eraginda. Gatazka horiek 1276an jo zuten goia Nafarroan, Nafarreriako Gerra piztean. San Nikolasekoek eta San Zerninekoek, Frantziatik etorritako armada baten laguntzarekin, zeharo txikitu zuten Nafarreria auzoa.
•Erromantzeen sorrera eta diglosiaren lehen zantzuak
Erromatar Inperioa jausi zen, baina latina ez zen desagertu, eta Erdi Aroan latinak funtzio bat baino gehiago betetzen zituen; bi bereziki: idazteko erabiltzen zen latina zegoen, alde batetik (latin klasikoa), eta hiztun arruntek egiten zutena, bestetik. Hiztun arruntek egiten zutena garatzen joan zen poliki-poliki lurralde bakoitzean, eta mende luzeetako bilakaera geldoaren ondoren, X. menderako, hizkuntza erromaniko zenbait garbi bereiz zitezkeen Europako leku askotan. Euskaren inguruan, adibidez, lau erromantze zeuden: gaskoia, ipar aldean; aragoiera eta erromantze nafarra, ekialdean; eta gaztelania, hegoaldean.
Erromantze horiek XI. mendean azaldu ziren, estreinakoz, testu idatzietan. Errioxako Donemiliaga Kukullako monasterioan, adibidez, glosak deitutako orri alboko ohar batzuk azaldu ziren liburu batzuetan latina ez zen hizkuntzaren batean. Gaztelaniaren lehen idatzitzat hartu izan dira glosa horiek; gainera, haietako bi euskaraz daude). Lakarraren ustez, horrek erakusten digu han euskaraz hitz egiten zela, eta ez banaka batzuek bakarrik; haren ustez, euskara oso zabaldua zegoen.
XII. eta XIII. mendeetatik aurrera, oso pixkanaka, hizkuntza erromanikoak izkribuetan ere hasi zitzaizkion lekua hartzen latinari. Jabego-eskrituretan edo Elizaren paperetan gero eta pisu handiagoa dute hizkuntza erromantzeek. Euskararen presentziak, aldiz, hutsaren hurrengoa izaten jarraitu zuen. Dena den, euskara ezin zen ezkutatu, eta nonahi azaltzen da idazkietan. Horrek garbi erakusten du idazten ez zen hizkuntzan berba egiten zuela herriak. Izan ere, hizkuntza bakoitzak bere funtzioak zituen, eta ohikoa zen funtzio idatzia hizkuntza batek betetzea, eta ahozkoa besteak. Lurperatze-errituak, adibidez, euskaraz izaten ziren osorik, baina apaizak eginiko otoitzak eta oroimen idatziak latinez ziren. Lakarrak dio Jose Maria Lakarra historialariak zioela Erdi Aroan euskara Nafarroan gogoz kontra azaltzen zela. Jende gehienak euskara erabili arren (eta euskara bakarrik), kasualitatez baino ez dela azaltzen. Kultura idatzia eta nolabaiteko goi-mailako funtzioak ez daude euskarari lotuta, baina hori ez da, noski, Erdi Aroan bakarrik gertatu. Oraindik ere hala da, zoritxarrez, kasu askotan.
Egoera diglosikoak eragin handia izan zuen herritarrengan. Izan ere, ordura arte euskaldun hutsa izatea ez zen inolako traba izan. Ordutik aurrera, ordea, itzulpenaren morroi bilakatu ziren, bai administrazio zibilean eta baita Elizaren aurrean ere. Egoera horrek erdara baloratu eta haren ezagutza bultzatu zuen, eta euskara eginkizun mugatuetara zokoratu. Orduan hasi zen XXI. mendean oraindik indarrean dagoen prozesua. Euskal hiztunen komunitatean gertatu zen barne-desorekaren edo desegituraketaren lehen urratsak dira.
•Herri-literatura herritarren gogo-beharrak asetzeko
Egoera horri lotuta daude garai hartan sortutako ipuin, bertso eta kantak. Garai hartan banaka batzuk baino ez ziren latinez edo erromantzez idatzitako liburuak, eta, gainera, euskaldun gehienek ez zekiten ez erdaraz, ez eta irakurtzen ere. Ondorioz, ahozko literatura bizi-bizirik zegoen herritarren artean. Gainera, herri-literaturak garaiko euskararen berri ere ematen digu, eta Lakarrak esaten digunez, herri-literatura tradizionalak aurreko mendeetako hizkuntzaren ezaugarriak gordetzen ditu, bestelako lekukotasunek baino hobeto. Hala, XVI. mendean bildutako kantuen bitartez, XV. edo XIV. mendeetako euskara antzeman dezakegu, gutxi edo asko.
Herri-literaturak, azken batean, herritarren gogo-beharrak asetzen zituen: gertaerak deskribatzen zituen, istorioak asmatzen, mitologia transmititzen, balioak erakusten ... Garaian garaiko mundu-ikuskera zabaltzen zuen jendearen artean.
•Euskaraz urrutiko lurraldeetan
Datorren astean Aro Modernoan sartuko gara, eta ikusiko dugu euskaldunon hizkuntza-komunitatearen galtze -eta gutxiagotze-prozesua Frantziak eta Espainiak egungo mugak finkatu zituztenean abiatu zela. Xamarren esanetan, euskararen galera-prozesua, besteak beste, administrazioa edo eliza elebidunak izatetik elebakarrak izatera pasa zirenean hasi zen, eta horren adibide bat baino gehiago eman zigun.
∞Aurreko saioetako laburpenak:
- Xamar: “Euskaldunona ez da izan isolatuta edo bakartuta egon den herria” (2014-10-10)
- “Euskaldunok ere erromatartu ginen, baina herriaren izena eta hizkuntza gordetzen jakin genuen” (2014-10-17)